के संस्कृत मृत भाषा हो ?

राजनीतिक टिप्पणी भन्दा बाहिरको कुरो गर्न मन लाग्यो यसपालि।

नेपालका विद्धानले संस्कृतलाई मृत भाषा मानेका छन्। उहिले ०५१ सालमा मैले संस्कृृत भाषामा समाचार प्रसारण गर्ने निर्णय गरेँ। नेपाल, मैथिल, भोजपुरी जस्तामा त कुनै प्रतिकृया आएन। तर संस्कृतको विरोधमा बवाल नै मच्चियो। टाठा बाठाले यो मृतभाषामा समाचार किन? भनेर हदैसम्मको विरोध गरे। प्रायः म आफूले गरेका निर्णयमा एक्लै हुन्छु। त्यतिबेला पनि एक्लै परेँ। संस्कृतमा बिहान पाँच मिनेटको समाचार प्रसारण गरेवापत मेरो पुत्ला जलाइयो, जिल्लामा जाँदा कालो झण्डा देखाइयो। तर मैले निर्णय फेरिन। बरु उल्टै आफू नजिकै गएर प्रदर्शनकारीसँग कालोझण्डा माग्नेसम्मको काम गरें। झापामा माननीय इन्द्रहाङ लिम्बुले कालो झण्डा लुकाउँदै ‘के गर्नु पार्टीको निर्णय हो’ भन्नु भयो। 

मन्त्रीबाट हटेपछि संस्कृतका विद्धानहरुले स्यावासी दिनु भयो। संस्कृतको मर्म बुझाउने काम पनि गर्नु भयो। फराकिलो अन्तरकृयापछि मैले तिलकप्रसाद लुईंटेलले अनुवाद गर्नु भएको ऋग्वेद किनें। संस्कृतका श्लोक त मैले पढ्न के सक्थें र तर मैले त्यसको भावानुवाद पढें। जति पढ्यो मेरो उति भरमलिन थाल्यो। संस्कृतमा लेखिएको वेदलाई ज्ञानको श्रोत भन्छन् विद्धानहरु। अध्यात्मिक दर्शनलाई सबैले हिन्दु धर्मसँग जोडेर व्याख्या गर्छन्। तर ऋग्वेदमा मैले हिन्दु धर्म भेटिन। त्यहाँ न स्वर्ग छ, नत छ नरक। ब्रह्मा, विष्णु, महेश्वरजस्ता देउता पनि त्यहाँ छैनन्। महाकाली, महिषासुर मर्दिनी पनि त्यहाँ भेटिदैनन्। त्यहाँ भेटिन्छ– अग्‍निको वन्दना। वायुको वन्दना। वरुण र सविताको बन्दना। यति ज्ञान प्राप्त गरिसकेपछि आधुनिक विज्ञानको श्रोत त्यही ऋग्वेद नै रहेछ भनेर बुझ्न, ज्ञानपिपाषुलाई अलिकति पनि गाह्रो परोइन। किनभने समाज विकासको वैज्ञानिक विश्लेषण अनुसार विश्व सभ्यताको इतिहास आगोको आविष्कारबाट आरम्भ हुन्छ। अक्सिजनको श्रोत वायु हो भन्ने वैज्ञानिक विष्लेषण उतिबेला नभए पनि मानव जीवनको रक्षामा वायुको आवश्यकतालाई ऋग्वेदका श्लोक लेख्नेहरुले बुझिसकेको पुष्टि हुन्छ। प्रत्येकको कुरा गरिरहनु परेन, तर ऋग्वेदले हाम्रो जीवन पद्दतिसँग जोडिएका भौतिक वस्तुहरुलाई देवता मानेको रहेछ ।

त्यसपछि निस्कियो ऋग्वेद संहिता। बेलायतको कुनै विश्वविद्यालयमा प्राध्यापन गर्ने प्रशन्नचन्द्र गौतमको संयोजकत्वमा तिलकप्रसाद लुईंटेलसहितका विद्धानहरुले त्यसलाई संस्कृत श्लोक, शब्दार्थ र अनुवादसहित नेपाली बजारमा पस्किनु भयो। त्यो संहिता पढेपछि पूर्वीय दर्शन, पूर्वीय सभ्यता कति बैज्ञानिक रहेछ बुझ्ने अवसर मैले पाएँ। 

संस्कृतको महत्तालाई झन छर्लङ्ग पाने पाठ्य मैले सलिल ज्ञवालीको पूर्वीय सभ्यता पढेपछि बुझें। यो सानो टिप्पणीमा दर्जनौं उदाहरण दिनु राम्रो होइन। त्यसैले मैले एउटा मात्र उदाहरण छानेको छु। अणुवमका पिता मानिने जुलियस रबर्ट हाइमर नामका वैज्ञानिकको भनेका छन् ‘आधुनिक भौतिकशास्त्रमा हामीले जुन उपलब्धि हासिल गरेका छौं, त्यो सबै प्राचीन हिन्दु विद्धताको प्रतिपादन, समर्थन र परिष्करण हो।’ 

सलिल ज्ञवालीको सानो किताबले मेरो ज्ञानको ढोका खोली दियो। खोजी खोजी पढ्दै जाँदा विचित्रका सच्चाइ मेरा सामू उपस्थित भए। संस्कृत साहित्य, नेपाल बाहेकका देशको पूँजी भैसकेको रहेछ। उपनिषद भारतीय सम्राट अकबरका पालामा संस्कृतबाट पर्सियन भाषामा अनुवाद भएको रहेछ। स्वतः त्यो अरबीमा अनुवाद भयो। इस्ट इण्डिया कम्पनीको स्थापना भएपछि मौलिक संस्कृत साहित्य पहिले बेलायत र बेलायत हुँदै बाँकि युरोपमा फैलिएको रहेछ। यस्तै ज्ञानमा भरमलिई रहेको बेला मैले आयुर्वेदमा जर्मनको कुनै विश्वविद्यालयमा भिषगाचार्य (भनेको पि.एच.डी. जस्तो) गरिरहेका ज्ञानीलाई भेटेँ। 

त्यतिबेला म छक्क परें– जतिबेला मलाई युरोपका जर्मनी, फ्रान्स र बेलायतमा संस्कृत विश्वविद्यालयहरु छन् भनेर उहाँले बताउनु भयो। अरु विश्वविद्यालयहरुमा पनि संस्कृतको उच्च शिक्षा हासिल गर्न पाइदो रहेछ।

संस्कृतलाई मृत भाषा मान्नेहरुका लागि यो सत्य कष्टकर लाग्ला। तर सत्य, सत्य नै हो। त्यो सत्यले हामीलाई चिकित्सा विज्ञानको आयुर्वेदमा पुर्‍यायो। भाषा व्याकरणमा पाणिनीसम्म पुर्‍यायो। ऋषिमुनिहरुले खगोलको अनुसन्धान गरेको जानकारीमा पुर्‍यायो। तक्षशिला र नालन्दा विश्वविद्यायलयमा शिक्षा, स्वास्थ्य, खगोल विज्ञानका बारेमा अध्ययन अध्यापन भैरहेको समयमा ऋग्वेद युरोपमा पुगेको पनि थिएन।

तर आज? आज हामी अज्ञानताको गहिरो अँध्यारोमा पौडिरहेका छौं। हाम्रैतिरबाट लिएर गएको ज्ञानका आधारमा झण्डै चार सय वर्षसम्म युरोपेलीहरुले विश्वभरि राज गरे। पूर्वीय दर्शनका विज्ञानजनित विधामा लागेको हुनाले तिन विश्वशान्तिका सम्पूर्ण अवयवहरु समाप्त पारे। पूर्वको दक्षिण एशियाको ज्ञान विज्ञानलाई ध्वस्त पारे र ऋग्वेदको ज्ञानलाई अस्पृष्यताको शिकार बनाए। तिनले ऋग्वेदको गुदी लगे। फोहोर छोक्रा यतै फाली दिए। यति मात्र होइन, तिनले दक्षिण अमेरिकाको समृद्ध माया सभ्यताको पनि उच्छेद गरे। विनाशकारी पुँजीवादको जननी भएको युरोपले सबैतिरका ज्ञानशुत्रलाई लुकाएर आफूलाई प्रभु बनाउने सपना देखेर हत्या, हिङ्साका श्रृङ्खलालाई विश्वयुद्धको तहसम्म लग्यो। 

यता हामी उत्कृष्ट ज्ञानका सन्तान भएर पनि सेता छाला देख्ने वित्तिकै जदौ भन्ने ठाउँमा पुग्यौं। धिक्कार छ तिनलाई जसले संस्कृतको मर्यादा खण्डित गरे, जसले ऋग्वेदको बैज्ञानिक पक्षलाई लुकाएर अपराध गरे। ज्ञानलाई अज्ञान बनाए। शिक्षालाई अन्धविश्वास बनाए। विज्ञानलाई कर्मकाण्डमा रुपान्तरण गरे।

अहिले त नेपालमा शैक्षिक अनुसन्धानको क्षेत्रमा अनिकाल नै परेको छ। स्वयम् नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालय अज्ञानको चीर निद्रामा सुतेको छ। के ऋग्वेद बुझ्ने गुरुहरु त्यहाँ छैनन्। बजारमा बग्रेल्ती उपचारक उपस्थित भएका छन् क्यान्सरको उपचार गर्नेहरु। के तिनलाई विश्वविद्यालयले आफ्नो अँगालोमा बाँध्नु पर्दैन?

हिन्दु धर्मले जातिभेद स्वीकार्छ भन्छन् ज्ञानी हौं भन्ने अज्ञानीहरु। कहाँ छ वेदमा जातिभेद? यति सामान्य ज्ञानको अनुसन्धान गर्न पनि नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयलाई फुर्सद छैन।

यो आक्रोश होइन। संस्कृत मृत भाषा होइन, अध्ययन अनुसन्धान नगरेर, पश्चिमा पुँजीवादीहरु विषको घैंटो यता हुर्याइदिएर हाम्रो विज्ञानको अपमान गरेको छ भन्ने कुराको उत्खनन् गर्ने काम भनेको संस्कृत विश्वविद्यालयका गुरुहरुको हो। त्यसले यो अनुरोध हो ।