अमेरिका इजिप्ट र कतारका वार्ताकारहरूले हमास र इजरायलबीच नयाँ युद्धविराम र बन्धकहरूलाई रिहा गर्ने सहमति गरे। सानो स्रोत साधनको धनी खाडी मुलुक कतार कूटनीतिमा कसरी सफल हुँदैछ ?
दोहामा केही हप्ताको वार्तापछि अन्ततः इजरायल र हमासबीच बिहीबार सहमति भएको घोषणा भएको थियो। यो सम्झौताका लागि अमेरिका,कतार र इजिप्टले मध्यस्थकर्ताको भूमिका खेलेका थिए।
यो सहमतिले अहिले दुई पक्षबीच चलिरहेको द्वन्द्व रोकिएको छ। अक्टोबर ७, २०२३ मा इजरायलमा हमासले गरेको आक्रमणपछि यो चलिरहेको थियो। त्यो हमलामा १,२०० व्यक्तिको मृत्यु भयो र २५० भन्दा बढीलाई बन्धक बनाइयो।
यसपछि इजरायली सेनाले गाजामा गरेको जवाफी हमलामा ४६ हजारभन्दा बढी मानिस मारिएका छन्। तीमध्ये १८,००० भन्दा बढी बालबालिका थिए।
बुधबार साँझ पत्रकार सम्मेलनमा कतारी प्रधानमन्त्री मोहम्मद बिन अब्दुलरहमान अल थानीले युद्धविरामको पहिलो चरण आइतवारबाट सुरु भई ४२ दिनसम्म चल्ने बताएका थिए।
हमासले बाँकी ९८ बन्धकमध्ये ३३ जनालाई रिहा गर्नेछ। बदलामा इजरायलले बन्दी बनाएका सयौं प्यालेस्टिनी बन्दीहरूलाई रिहा गर्नेछ।
अल थानीले भने कि सम्झौता पछि गाजामा मानवीय सहायतामा पनि उल्लेखनीय वृद्धि हुनेछ। कतारले विश्वव्यापी संकट समाधानका लागि मध्यस्थकर्ताको भूमिका निर्वाह गरेको यो पहिलो पटक भने होइन। कतारले इरान, अफगानिस्तान र भेनेजुएलामा पक्राउ परेका अमेरिकी नागरिकलाई रिहा गर्ने सम्झौता पनि गरेको छ। रूसमा लगिएका युक्रेनी बालबालिकालाई फिर्ता ल्याउने सम्झौतामा कतारले पनि भूमिका खेलेको थियो।
कतारले सुडान र चाड, साथै इरिट्रिया र जिबूती बीचको कूटनीतिक सम्झौताका लागि वार्ताको अध्यक्षता गरेको थियो। सन् २०११ मा भएको डार्फर शान्ति सम्झौतामा पनि उसले भूमिका खेलेको थियो।
२०२० मा कतारले अफगानिस्तानबाट अमेरिकाको फिर्तीको लागि तालिवानसँग सम्झौतामा हस्ताक्षर गर्यो। यसपछि उसले नोभेम्बर २०२३ मा इजरायल र हमासबीच भएको अस्थायी युद्धविराममा पनि संलग्न थियो। जुन माथि चर्चा भइसकेको छ।
'शान्तिका लागि सहयोगी'
‘एक प्रमुख मध्यस्थकर्ताको रूपमा कतारको उदयले आफ्नो कूटनीतिक स्थितिलाई बलियो बनाएको छ र यसलाई क्षेत्रीय रूपमा टाढा राख्नुको सट्टा विश्व मंचमा राखेको छ,’ बेलायती थिंक ट्याङ्क रोयल युनाइटेड सर्भिस इन्स्टिच्युटका वरिष्ठ अनुसन्धान फेलो बुर्कु ओज्सेलिकले डीडब्ल्यूलाई भने, ‘उ बलियो खेलाडीमा परिणत भयो।’
ओजेलिकले पनि भने, ‘यो नयाँ भूमिकाले दोहाको प्रभाव बढाएको छ। यसलाई 'शान्तिको लागि सहयोगी' को रूपमा विश्वव्यापी समुदायमा अपरिहार्य बनाएको छ।’
कतारले आफूलाई विश्वमा मध्यस्थकर्ताको रूपमा किन तयार गरिरहेको छ भन्ने पनि एउटा विवरण छ। कूटनीतिक मामिलामा आफ्नो सीमाभन्दा बाहिर गएर कतार अस्थिर क्षेत्रमा स्वतन्त्र रूपमा आफ्नो सुरक्षा स्थापना गर्न चाहन्छ।
आफ्नो विदेश नीतिलाई आकार दिन, उदाहरणका लागि, यसले असन्तुष्ट, विद्रोही र क्रान्तिकारी र अतिवादी समूहहरूलाई समर्थन गरेर समर्थन गरिरहेको छ।
यो यसको परम्परागत प्रतिद्वन्द्वी संयुक्त अरब इमिरेट्ससँग प्रतिस्पर्धा गर्ने तरिका हो। अनुसन्धानकर्ता अली अबो रेजेगले शैक्षिक जर्नल इनसाइट टर्कीमा २०२१ को एउटा पेपरमा कतारले आफ्नो छिमेकी साउदी अरबबाट पनि आदेश लिन अस्वीकार गरिरहेको बताए।
कतार किन मध्यस्थतामा राम्रो छ?
नाता सम्बन्ध महत्त्वपूर्ण छ र कतार यसको फराकिलो र व्यापक सम्पर्क नेटवर्कको लागि परिचित छ। उसले धेरै समूहहरूलाई बेस(सैनिक क्याम्प), हतियार वा पैसा उपलब्ध गराएर समर्थन गरेको छ। यसमा तालिबान, इजिप्टको मुस्लिम ब्रदरहुड, लिबिया मिलिसिया र सिरिया, ट्युनिसिया र यमनका सरकार विरोधी क्रान्तिकारीहरू समावेश छन्।
२०१२ मा बराक ओबामाको नेतृत्वमा अमेरिकी सरकारले हमासको राजनीतिक शाखालाई सिरियाबाट इरानमा सार्नुको सट्टा कतारमा शरण मागेको थियो
कतारले इरानभन्दा आफ्ना छिमेकी मुलुकसँग आर्थिक सम्बन्ध र राम्रो सम्बन्ध राखेको छ। तिनीहरूमध्ये धेरैले इरानलाई आफ्नो शत्रु मान्छन्।
यति मात्र होइन कतारले सन् २००१ देखि आफ्नो देशमा रहेको अमेरिकी एयरबेसलाई पनि ठाउँ दिएको छ। जहाँ १० हजार भन्दा बढी सैनिकहरू छन्। यो अब मध्य पूर्व मा अमेरिका को सबै भन्दा ठूलो सैन्य बेस हो।
युरोपियन काउन्सिल अन फरेन रिलेसनसका खाडी देशका विज्ञ सिन्जिया बियान्को भन्छिन्, ‘यसबाट कतारले पक्कै पनि फाइदा उठाएको छ किनभने पश्चिमी देशका सरकारहरू र केही हदसम्म पूर्वी देशहरूले पनि यसलाई उपयोगी मित्रको रूपमा हेर्छन्।’
उदाहरणका लागि २०२२ को सुरुमा अमेरिकी राष्ट्रपति जो बाइडेनले कतारलाई प्रमुख गैर-नेटो सहयोगी घोषणा गरे।
यसको एउटा कारण कतारले अमेरिकी सेनालाई अफगानिस्तान छोड्ने सम्झौता गर्न सहयोग गरेको थियो।
कतारले सबै पक्षसँग सहानुभूति राख्नु पनि उपयोगी छ। अमेरिकी अधिकारीहरूसँग नजिकबाट काम गरे तापनि कतार यस क्षेत्रमा इस्लामिक संगठनहरूका लागि पनि व्यावहारिक रहेको विज्ञहरू बताउछन्।
बियान्कोले यसलाई लोकप्रिय राजनीतिक क्रान्तिको रूपमा देख्छिन् जुन बेवास्ता गर्न वा खारेज गर्न नसकिने बताउँछिन्।
तालिबान सदस्यहरूले आफूहरू कतारमा बढी सहज भएको बताएका छन्। सबै पक्षलाई बुझेको उनको विश्वास छ।
प्राथमिकता नै तटस्थता
बियान्कोको अनुसार कतारका वार्ताकारहरूसँग कुनै विशेष सीप हुनु आवश्यक छैन। तर यो कामको लागि उनीहरू तयार हुन्छन्।
मध्यस्थको भूमिकालाई तिनीहरूले यसलाई अरू सबै भन्दा माथि राख्छन्। बियान्कोका अनुसार कतारको सम्पत्तिले पनि यसमा भूमिका खेल्छ। कतारको स्रोतहरूले आफ्नो सरकारलाई सहभागीहरूलाई होस्ट गर्न र विभिन्न मुद्दाहरूमा सँगै काम गर्न सक्षम बनाउँछ।
कतारको हमाद बिन खलिफा विश्वविद्यालयका सार्वजनिक नीतिका प्राध्यापक सुल्तान बराकतले फेब्रुअरीमा एकर्ड पत्रिकामा लेखेका थिए, ‘(कतारको) विदेश मन्त्रालयसँग जनतासँग परामर्श नगरी निर्णय गर्ने क्षमता छ। यसको अर्थ उसले निर्णायक रूपमा काम गर्न सक्छ।’ यस पत्रिकाले नियमित रूपमा अन्तर्राष्ट्रिय शान्तिका लागि चालिएका कदमहरूको समीक्षा गर्छ।
खतरनाक सन्तुलन कार्य
इजरायली राजनीतिज्ञहरूले कतारलाई ‘भेडाको लुगामा ब्वाँसो’ भएको र आतंकवादलाई आर्थिक सहयोग गरेको आरोप लगाउँछन्।
अमेरिकी राजनीतिज्ञहरूले पनि कतारले हमासलाई दबाब नदिए कतारसँगको सम्बन्धको समीक्षा गर्ने बताउँदै आएका छन्। गत अप्रिलमा रिपब्लिकन सिनेटरहरूले कतारको गैर-नेटो सहयोगीको हैसियत खारेज गर्ने विधेयक पेश गरेका थिए।
कतारले बारम्बार हमासमाथि आफ्नो नियन्त्रण नभएको बताएको छ। बियान्को भन्छिन्, ‘जब तपाईं गैर-राज्य सशस्त्र मिलिसियाहरूसँग सम्पर्कमा आउनुहुन्छ, त्यहाँ पक्कै पनि तपाईंमाथि खतरा छ, मानिसहरू भन्छन् कि तपाईंले कुनै न कुनै रूपमा यी समूहहरूलाई मान्यता दिँदै हुनुहुन्छ, उनीहरूलाई थप वैधता वा स्रोतहरू प्राप्त गर्दै हुनुहुन्छ।’ उनका अनुसार कतारको तर्क छ, ‘हो, उनीहरूसँग हाम्रो सम्बन्ध छ, तर हामीले राम्रोका लागि प्रयोग गरिरहेका छौँ।’
एजेन्सीबाट
तपाईंको ईमेल गोप्य राखिनेछ ।