सरकारले सामाजिक सञ्जाल टिकटकमाथि प्रतिबन्ध लगाए पनि अवैध बाटोबाट यो चलाउनेको संख्या बढ्दो छ। सरकारको निर्देशनपछि वेब ब्राउजर र मोबाइल एपमा रहेका करिब ९५ प्रतिशत टिकटक नचल्ने भएका छन् तर केही व्यक्तिका मोबाइलमा टिकटक चलिरहेको छ।
सबै इन्टरनेट सेवाप्रदायकले काम गरिरहेकाले एकदुई दिनभित्र पूर्णरूपमा टिकटक नचल्ने नेपाल दूरसञ्चार प्राधिकरणले जनाएको छ। प्राधिकरणका अध्यक्ष पुरुषोत्तम खनालका अनुसार नेपालमा टिकटकका करिब ९५ लाख प्रयोगकर्ता रहेको अनुमान छ।
भिपिएनको सहायतामा टिकटक चलाउँदा संवेदनशील डेटा चोरिन सक्ने विज्ञहरूको दाबी छ। यसरी टिकटक चलाउँदा ठूलो आर्थिक क्षति समेत बेहोर्नुपर्ने उनीहरूले चेतावनी दिएका छन्। भिपिएनबाट टिकटक चलाउँदा हुने जोखिम र अपनाउन सकिने सुरक्षाका विषयमा केन्द्रित रहेर थाहाकर्मी कूल तामाङले फेडेरेशन अफ कम्युटर एशोशियशन नेपाल (क्यान)का महासचिव चिरञ्जीवी अधिकारीसँग गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश।
सरकारले प्रतिबन्ध लगाए पनि प्रयोगकर्ताले टिकटक चलाउन छाडेका छैनन्। यो कसरी सम्भव भयो ?
हो, सरकारले प्रतिबन्ध लगायो। तैपनि केहीले टिकटक चलाइरहेका छन्। उनीहरूले भिपिएन प्रयोग गरेर चलाएका छन्। भिपिएन भनेको भर्चुअल प्राइभेट नेटवर्क हो, रियल नेटवर्क हैन। कुनै ठाउँमा बसेर अर्को ठाउँमा छु भन्दै झुक्याएर सजिलैसँग चलाउन मिल्ने भर्चुअल प्राइभेट नेटवर्कको छोटो रूप नै भिपिएन हो।
भिपिएनकै प्रयोग गरेर अपराध, दुर्व्यवहार र ठगीका घटना हुने गरेका छन्। ठूला तथा साना ठगीका धन्दा पहिले फेसबुक म्यासेन्जरमा धेरै आउँथे। अष्ट्रेलियाको आइपी प्रयोग गरी नक्कली आइडी बनाएर नेपालमै छु भन्ने बनाएर आपराधिक काम फेसबुकबाट हुन्थ्यो। सामाजिक उत्पीडन दिनेदेखि आर्थिक प्रलोभन देखाएर आपराधिक काम पनि भिपिएनबाटै हुने गरेका छन्। यसले प्रयोगकर्ताको वास्तविक ठाउँ लुकाएर कुनै अर्को ठाउँ वा देशकै ठेगाना परिवर्तन गर्न मिल्छ।
सर्वसाधारणले बुझ्ने भाषामा भन्नुपर्दा भिपिएनको प्रयोग राम्रो हो कि हैन? सरकारले बन्द गरेको टिकटक उनीहरूले चलाए त।
टिकटक नेपालमा बन्द भएपछि नेपालमा फ्री भिपिएन र डिएनएसको सहयोगले प्रयोगकर्ताहरू टिकटकमा पहुँच बनाउन थालेका छन्।
भिपिएन दुई किसिमका हुन्छन्- एउटा सशुल्क र अर्को निःशुल्क। नेपालीले शुल्क तिरेर चलाउन सक्दैनौँ। त्यसैले कसरी सित्तैमा चलाउने भन्नेमा ध्यान केन्द्रित छ। फ्री भिपिएन प्रयोग गर्दा मालवेयर छिरिहाल्छ। एडवेयर जुन चाहिँ विज्ञापनमा क्लिक गर्न भनिन्छ, त्यो खालका विकल्प देखाउँछ। यही बाटोबाट त्यो छिर्ने हो। फ्री भिपिएन डाउनलोड गर्दा प्ले स्टोरमा त्यो एडवेयर देखा पर्छ र तपाईंको डिभाइससम्म पुग्न पहुँच पुर्याइदिन्छ। यसबाट तपाईंको डिभाइसलाई कम्प्रमाइज गर्ने, सूचना बटुल्ने र भिपिएनबाट तपाईंका डेटा चोरिने हुन सक्छ। साइबर सुरक्षाका हिसाबले यो निकै ठूलो जोखिम हो। पैसा तिरेर प्रयोग गर्ने भिपिएन केही हदसम्म सुरक्षित छ। सित्तैमा प्रयोग गर्न पाइने भिपिएन निकै खतरनाक छ। सबैले बुझ्ने गरी भन्दा भिपिएन प्रयोग नगर्नु राम्रो हो। मेरो सल्लाह पनि त्यही हो।
टिकटक बन्द भएसँगै नेपालमा भिपिएन प्रयोगकर्ता बढेका हुन्?
टिकटक प्रयोगकर्ता अहिले उकुसमुकुसको अवस्थामा छन्। कहाँबाट कसरी टिकटक चलाउन सकिन्छ भनेर उनीहरूमा एक किसिमको छटपटी बढेको छ। कसरी टिकटक चलाउने भनेर उनीहरूले विभिन्न उपाय खोजिरहेका छन्। यो एक किसिमको डिजिटल प्रभाव हो। आफ्नो कन्टेन्ट, मोमेन्ट सार्वजनिक गर्न उनीहरू आतुर छन्। क्रियटरलाई डेटा बेसको माया हुनु स्वभाविक पनि हो। केही समयअघिको डेटा हेर्दा सरकारले प्रतिबन्धको घोषणापछि एक लाखभन्दा बढीले भिपिएन प्रयोग गरेर टिकटकमा जोडिएको देखिन्छ।
तपाईंको भनाइअनुसार भिपिएनले सुरक्षा जोखिम बढ्ने देखियो। यसले आर्थिक रूपमा पनि प्रयोगकर्तालाई क्षति पुर्याउन सक्छ ?
नेपालीसँग सीमित स्रोतसाधन छ। प्रायजसो घर र अफिसको ल्यापटप एउटै हुन्छ। फ्री भिपिएनको प्रयोग गरेर टिकटक चलाउँदा तपाईंले फोटो, भिडियो अथवा टेक्स्ट पक्कै हाल्नुहुन्छ। तिनै माध्यमबाट भाइरस मालवेयर, एडवेयर तपाईंको डिभाइसमा आइपुग्छ। कुनैले तत्कालै आक्रमण गर्छ भने कुनैले भएका सबै डेटा संकलन गरिसकेपछि केही समय लगाएर आक्रमण गर्छ।
फ्री भिपिएन र फ्री डिएनएसको प्रयोगले तपाईंको महत्त्वपूर्ण डेटा चोरेर बेचिदिन्छ। त्यो जोखिम छ। अर्को कुरा अहिले हामी सबैले मोबाइल बैंकिङ प्रयोग गर्छौं। यसबाट के हुन्छ भने सबै मोबाइलको ओटीपी कोडदेखि पासवर्ड हामीले मोबाइलमै सेभ गरेर राखेका हुन्छौँ। यसले अनावश्यक पक्षले तपाईंको मोबाइल बैंकिङसम्म पहुँच बनाएर पैसा चोरी गर्ने जोखिम बढाउँछ।
टिकटकमा छाडा कुराले ठाउँ पायो, सामाजिक सद्भाव भड्कियो भनेर सरकारले टिकटक बन्द गरायो। अब सरकार ढुक्क हुन सक्छ ? कि अलि हतार भयो यो निर्णय ?
विकृति कुन ठाउँमा छैन? हरेक क्षेत्रमा छ। त्यसलाई नियमन गर्ने पो हो। टिकटक बन्दको घोषणाले मात्रै केही हुँदैन। कारबाही र नियमनले केही हदसम्म विकृति घटाउन सकिन्थ्यो होला। पूरै बन्द गर्न सकिन्न र सम्भव पनि छैन। नेपालमै बसेर भारतको नेटवर्कबाट पब्जी खेलिरहेका छन्। पब्जी खेल्ने अलि चतुर हुन्छन्।
टिकटकका चाहिँ अलि सामान्य खालका भएको हिसाबले उनीहरूले यतिसम्म गर्न सक्दैनन्। उनीहरूलाई फ्री भिपिएन र फ्री डिएनएसबाट टिकटक चल्छ भन्ने थाहा छ। अरू धेरै कुरा थाहा पाउन बाँकी छ। जस्तो गुगल क्रोममा सेभ पासवर्ड र नेभर सेभ पासवर्ड भन्ने दुईवटा विकल्प आउँछ। यदि हामीले नेभर सेभ पासवर्डमा क्लिक गर्दा पनि हाम्रो पासवड सेभ भएरै बस्छ। त्यो पासवर्ड हेर्न मिल्छ। के अब हामी गुगल क्रोम बन्द गर्ने? यो उचित तरिका हैन। यसको पनि त निर्देशिका छ।
कुनै फोटो वा भिडियो सामुदायिक निर्देशिकाभन्दा बाहिर छ भने टिकटकले बन्द गरिदिन्छ। २५ जनाले रिपोर्ट गर्यो भने पनि त्यो कन्टेन्ट बन्द हुन्छ। यसलाई रोक्ने बाटो पनि त छ नि।
सरकारलाई यो थाहा नभएको त हैन? विज्ञहरूसँग छलफल परामर्श भए होलान् ? बिनातयारी अन्धाधुन्द घोषणा भएको भन्न मिल्छ र ?
सरकारलाई पनि के थाहा हुनुपर्यो भने सूचना प्रविधि भनेको महासागर हो। यसमा पनि नाक, कान, घाँटी, आँखाका डाक्टरहरूजस्तै हुन्छन्। सरकारले आफू निकटस्थ र अनुयायीको मात्रै सुझाव नलिईकन सरोकारवालासँग छलफल, समन्वय गरेर निर्देशिका बनाउनुपर्छ। आजको भोलि निर्देशन दिँदैमा टिकटक बन्द हुन सक्दैन। एउटा बाटो बन्द भयो भने अर्को बाटो खुल्छ। खुल्ने अर्को बाटो थाहा त पाउनुपर्यो नि। त्यो कुरा थाहा पाएपछि बल्ल आईएसपी र टेक्निकल सेक्टरहरूले बन्द गर्न सक्छन्। त्यो नीति लागू गर्न कुनकुन नेटवर्क, कुनकुन आईपीबाट व्यापक मात्रामा प्रयोग भइरहेको छ। यी विषयमा बिनापरामर्श, बिनाछलफल केही हुन सक्दैन। सबै कर्मचारीसँग कुरा पनि भएको छैन। निर्देशिका बन्न कम्तिमा छलफल त हुनुपर्यो।
टिकटक बन्दले नेपालको डिजिटल मार्केट र सूचना प्रविधि क्षेत्रमा कस्तो असर पर्न सक्छ ? बढ्दो जोखिम न्यूनीकरणका लागि सरकारले अब के गर्नुपर्ला ?
यसका लागि व्यापक सचेतना अभिमुखीकरणको खाँचो छ। जोखिममा परिहाले कसरी समाधान गर्न सकिन्छ। फ्री भिपिएन र डिएनएसको थ्रेटबाट केही हदसम्म जोगिन सकिन्छ। प्लाटफर्म र प्रविधि खराब हो भनेर बन्द गर्नु आफैंमा गलत हो। दुईतीन महिना समय दिनुपर्थ्यो। यसले संसारभर खराब सन्देश गएको छ। अब सूचना प्रविधि क्षेत्रका अन्तरराष्ट्रिय कम्पनीहरू नेपालमा नआउन सक्छन्।
यस्तो सन्देश चाहिँ धेरै नराम्रो हो। नेपालमा सूचना प्रविधि क्षेत्रमा अवसर छ भन्ने कुरा अब उनीहरूले बिर्सनेछन् र नेपाललाई बेवास्ता गर्न थाल्नेछन्। यसले सूचना प्रविधिको सिस्टम र डिजिटल नेपालमा ठूलो लगानी रोकिन सक्छ। नेपाललाई आर्थिक रूपमा ठूलो क्षति हुन सक्छ। अब सरकारले विभिन्न माध्यमबाट विज्ञहरूकै समूह राखेर अभिमुखीकरण सञ्चालन गर्नुपर्छ।
तपाईंको ईमेल गोप्य राखिनेछ ।